جایگاه اخلاق در زندگی
اخلاق در مسیر زندگی و حیات آدمیزاد از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است زیرا انسانیت هر انسانی آنگاه تکاملیافته، شکل خواهد گرفت که ارزشها و فضایل اخلاقی در وجود او متبلور شده در رفتار او تجلی یابد.
حجتالاسلاموالمسلمین سید علینقی آل محمد در اهروصال نوشت؛
اخلاق در مسیر زندگی و حیات آدمیزاد از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است زیرا انسانیت هر انسانی آنگاه تکاملیافته، شکل خواهد گرفت که ارزشها و فضایل اخلاقی در وجود او متبلور شده در رفتار او تجلی یابد. درواقع میتوان گفت که هر انسانی را به میزان ظهور و بروز ارزشها و مکارم اخلاقی در افکار، گفتار و خصوصاً رفتار او ارزیابی میکنند و از طرف دیگر هم اولین نمود و صفحهنمایشی که از یک شخص در جامعه ظاهر میشود نوع رفتار و اخلاق همان فرد با دیگران است. آری فضایل اخلاقی مطلق است بهنحویکه آحاد مردم آن را پسندیده و بر تمامی مواهب دنیا ترجیح میدهند. دراینباره پیامبر اسلام (ص) آن وجود مبارکی که منبع فضایل اخلاقی و مبادیآداب عالیه بودند میفرمایند: «من برای تکمیل خوبیهای اخلاقی مبعوث شدم» و در تعبیر دیگر فرمودند: «انما بعث لاتمم مکارم الاخلاق» و در تعبیر سومی: «بعثت مکارم الاخلاق و محاسنها» آمده است.
با توجه به این تعابیر زیبا معلوم است که مهمترین هدف بعثت پیامبر اسلام (ص) همانا تکامل اخلاق و تعالی روح آدمیان بوده آنان را بهمراتب والای انسانیت برساند چراکه آسایش و راحتی در زندگی دنیوی و رسیدن به سعادت اخروی در سایه اتصاف به اخلاق نیکو تحقق مییابد. بهواقع هر انسانی اگر بخواهد در زندگی دنیا آسوده باشد بهدوراز نگرانیهای خانمانسوز و اضطرابهای ویرانگر به سر ببرد راهی جز مبارزه باصفتهای زشت و رذایل اخلاقی و پاکسازی دل از خوییهای پلید ندارد. مصادیق برخی از آن زشتیها عبارتاند از غضب، خودخواهی، حرص، حسد؛ بخل، بدبینی، بدخواهی، پردهدری و آلودگیهای روحی که در صورت وجود، شخص را در غل و زنجیر گرفتار میکند؛ و همین دنیای او را که میتواند در سایه اتصاف به اخلاق و رفتار شایسته و ملکات فاضله به خوشی و خرمی و آسایش و راحتی بگذرد به جهنمی سوزان و عذابی مملو از رنجوریها تبدیل کند.
مولای متقیان حضرت امیر المومنین علیهالسلام میفرماید: اگر ما امید وایمانی به بهشت و ترس و وحشت از دوزخ و انتظار ثواب و عقابی هم نداشتیم (بازهم) شایسته و سزاوار بود به سراغ فضایل اخلاقی برویم (و وجود خود را با آن عجین نماییم) زیرا که آنها راهنمای نجات، پیروزی و موفقیت هستند.
با استناد به این حدیث شریف، معلوم میشود که فضایل اخلاقی نهتنها سبب نجات در قیامت هست بلکه زندگی دنیا نیز بدون آن سامان نیافته، راحتی و خوشی به روی خود نمیبیند.
در حدیث دیگری حضرت ختمیمرتبت، رسول خدا (ص) فرمودند: فضایل اخلاقی وسیله و ارتباط میان خداوند و بندگان است و هر کس کار اخلاقی صحیح انجام دهد (بهطورقطع) به خدا نزدیک میشود.
آری خداوند یگانه معلم کائنات و مربی نفوس انسانی و منبع تمام فضایل است و البته که قرب و نزدیکی به پیشگاه خدا جز از طریق تخلق الهی امکانپذیر نیست. دراینباره عراقی، شاعر معروف چقدر زیبا سروده است:
به طــواف کعبه رفتم به حرم رهم ندادند
که تو در برون چه کردی به درون خانه آیی
به این معنا که شرط توفیق یافتن به حرم الهی، الزاماً تخلق به اخلاق ربوبی است که آثار آن در رفتار و کردار شخص به هنگام برخورد با همنوعان مشاهده گردد.
بنابراین هر فضیلت اخلاقی، وسیله و سبب ارتباط میان مخلوق انسانی با خالق عالمیان و خداوند منان ایجاد کرده تقرب به پیشگاه ربوبی را فراهم مینماید و در صورت مداومت و استحکام ارتباط فاصله محوشده، به ذات مقدسش نزدیکتر میگردد.
اقسام اخلاق و هدف آن
اخلاق یعنی بهبود روابط انسانی باخدا (خدامحوری) با خود (خودمحوری و عزتنفس) و با دیگران (مردمداری) بهنحویکه تمامی بخشهای اخلاق درنهایت به قرب الهی ختم میشوند.
تقسیمبندی اخلاق بر اساس روابط انسان
-۱ در ارتباط خداوند بااخلاق و روش بندگی و یا خدامحوری: هر انسانی نسبت به خالق و آفریدگار خود یک سری وظایف اخلاقی دارد که باید در ادای آن کوتاهی ننماید. هرکسی که باور داشته باشد هر چه در اختیارش هست متعلق به خداوند متعال است و تنها با عبادت به درگاه معبود حقیقی هستی به وجود او آرامش مییابد از انجام عبادت سرباز نمیزند. بلی فضایل و رذایل مربوط به رابطه انسان و خدا در اخلاق بندگی مشاهده میگردد. فضایلی همانند عبادت، اخلاص، تسلیم، تقوا، توکل، ایمان، شکر و …در این قسم جای دارد.
-۲ در ارتباط باوجود و نفس خود یا اخلاق فردی: هر انسانی نسبت به خود نیز وظایفی دارد.
فضایل و رذایل مربوط به حیات فردی انسانها، فارغ از رابطه با غیر، در اخلاق فردی بحث میشود.
فضایل این قسمت عبارتاند از: صبر، شجاعت، حسن تدبیر، شهامت، حلم، عفت، حیا، زهد، قناعت و… و رذایل آن نیز: جبن، شهوت، عجله، غضب، عجب و …هستند.
-۳ در ارتباط با همنوع انسانی یا اخلاق اجتماعی: یکی از مهمترین بخشها و وظایف اخلاقی یک مسلمان (که تمامی دغدغهی ما را در نوشتن این سلسله بحثها تشکیل میدهد) ارتباط اخلاقی او با جامعه و محیط پیرامون است (اعم از محیط خانواده و جامعه) فضایل و رذایل ناظر به رابطه فرد با سایر انسانها در اخلاق اجتماعی انسانها موردبحث قرا میگیرد.
سخا، کرم، ایثار، حسن معاشرت، عدالت و انصاف، امانتداری، حفظ زبان، صداقت، سپاس گذاری، نرمخویی، کتمان عیوب، ستم روا نداشتن، اصلاح بین مردم، فتوت و مروت بخش کوچکی از فضایل اخلاقی و اجتماعی به شمار میآید و بالعکس: حسب مقام و مدح، تعصب و قومیتگرایی، حسد، ظلم، انتقام، تندخویی، تجسس، استهزا، بهتان، غیبت و … بخشی از رذایل را تشکیل میدهد.
-۴ در ارتباط با طبیعت یا اخلاق محیطزیست: انسان در طبیعت زندگی کرده نیاز خود را از این جهان طبیعت برمیدارد و طبیعت نیز مجموعهای از نعمتهای الهی است که خداوند در اختیار او قرار داده است. بهواقع هر انسانی آنگاه به کمال میرسد که از نعمتهای الهی به نحو صحیح استفاده کرده بهره ببرد. نحوه استفاده از منابع طبیعت مستلزم رعایت بایدها و نبایدهایی است که به آنها اخلاق محیطزیست گفته میشود. تشویق و سفارش اسلام بر حفظ و گسترش درختکاری و نکوهش این دین مبین در مورد شکار و صید بیرویه نشاندهنده توجه این دین به محیطزیست است. همچنین سفارش به آزار ندادن حیوانات و داستانهای واقعی فراوان در موردتوجه انسانها به حیوانات و در پی آن مشمول رحمت خداوند قرار گرفتن، نمونه بسیار کوچکی از این توجه است.
بهطورکلی میتوان ادعا کرد که شریعت اسلام برای تمام ارتباطات آدمیان، برنامه اخلاقی ارائه کرده و مراعات آنها را اکیداً سفارش نموده است. وقتی به منابع اسلامی از قبیل قران، روایات و دعاها و خصوصاً به سیره و روش حضرات معصومین علیهمالسلام مراجعه میکنیم در جایجای این منابع قطعهای از این برنامههای اخلاقی را ملاحظه مینماییم… ادامه دارد.