بهترین جلوه نیایش در نماز بروز نموده که ارتباط مستقیم و بی واسطه با خداوند است. نماز پیوندی بین خاک با افلاک می باشد که سرشتی عرفانی دارد. نماز بهترین و کارآمدترین سلاح نبرد با ابلیس و خدعه های اوست؛ فریضه ای که حضرت رسول(ص) آن را «قره العین» خویش شمرده و دارای چنان شأن و فضیلتی است که برگزاری حتی دو رکعت از آن بر دنیا و امتیازات آن برتری دارد و ترک آن موجب از بین رفتن دین می شود.

در آیه ۱۳۲ سوره شریفه طه آمده است : و اهل بیت خود را با تمامی خویشاوندانت به نماز امر کن و خود نیز بر نماز صبور باش، ما از تو روزی نمی طلبیم بلکه ما به تو روزی می دهیم و عاقبت به خیری مخصوص پرهیزگاری و تقواست. در تحلیل آیه شریفه می نویسند : دستور به نماز به منظور کسب نفعی از بندگان نیست بلکه نماز موجب تقوای بنده است و عاقبت به خیری مخصوص متقین است(تفلیسی، ۱۳۷۱). لذا با توجه به این اهمیت والا و جایگاه نماز در انسان سازی و بالاخص در هدایت جوانان در پژوهش حاضر سعی شده است تا در زمینه نماز، آثار و اهمیت آن و همچنین راه های گرایش جوانان به نماز بحث گردد.

کلمات کلیدی : نماز، جوانان، گرایش به نماز.

مقدمه :

نیایش خواستن است، خواستن انسانی است که از آنچه دارد خشنود نیست و در آنچه هست رنج می برد. به عبارت دیگر نیایش، طرح خواستها و ایده آل های متعالی و برتر از «آنچه که هست»، می باشد. نیایش و عرفان به نوعی در هم تنیده شده اند چرا که هر دو ریشه در شناخت دارند و هر چه میزان شناخت انسان فراتر رود بهتر می تواند در وادی اندیشه های ناب عرفانی به پرواز درآید و خود را در مقابل وجود بیکران و لایتناهی حق ببیند.

بالاخص نیایش در اسلام، تفکر و توجه روی مسئولیت هایی است که در قبال خداوند، یعنی در حقیقت در برابر توده های جهان داریم و نیایش در شکل رسمی اش (نماز) یک پیمان مکرر با خدا بستن است، تجدد عهد دایمی و همه روزه است برای بهتر انسان بودن و بهتر مسلمان بودن و برای به دوش کشیدن بارهای گرانی که با خداوند تعهد کرده ایم. پیمانی است آگاهانه با خود و با خداوند که همواره در مسیر شرافت انسانی و ناموس کاینات و قوانین خداوند قدم برمی داریم(شوکتی و آریان، ۱۳۸۹).

بر اساس آیه شریفه «فطره الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله»[1] سرشت انسان گرایش به خداشناسی و خداگرایی دارد. بنابراین برای حصول به این هدف، پرستش خداوند متعال امری ضروری و حتمی است، بطوری که در طول تاریخ حیات انسان آئین های عبادی به صورت مختلف خود را نشان داده است. با استناد به آیه شریفه «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون»[2]، انسان سعادتمند کسی است که خداوند متعال را عبادت کند تا در پناه قرب الهی به کمال خویش برسد(بشلیده و همکاران، ۱۳۸۲). با توجه به اهمیت موضوع جوانان و گرایش آنان به موضوع نماز و نیایش، تحقیق حاضر در نظر دارد تا در کنار معرفی مفهوم و محتوای نماز، راههای گرایش جوانان به این موضوع را نیز مطرح سازد. امید است که این مقاله آغازی بر حرکت بزرگ جذب جوانان به سمت نماز باشد.

معنای لغوی و اصطلاحی نماز :

نماز، تقدیم حمد و سپاس به درگاه خالق منان و کامل ترین پاسخ به عالی ترین نیاز انسان؛ یعنی کمال جویی است. «نماز» فرصتی برای طراوت بخشیدن روح و پلی برای نیل به اوج کمال مطلق و زینت بخش شخصیت و منش مؤمنان است(نصر و همکاران، ۱۳۸۷).

نماز در زبان پهلوی به معنای دعا، تعظیم، ستایش و نماز بوردن به معنای تعظیم کردن و ستایش کردن است و در زبان هندی باستان، بلوچی و در کردی نیز آمده است(رادمنش، ۱۳۸۹). نماز در فارسی به معنی قداست، کرنش، تعظیم و تقدیس است . چنانکه عربی آن «صلاه» به معنی توجه، روی آوردن و اهتمام به چیزی یا به کسی است، گو اینکه برداشت از آن در موارد مختلف، متفاوت است . در اصطلاح شرع عبارت است از: عملی مخصوص، مرکب از رکوع و سجود و قرائت و ذکر، توأم با نیت و شرایط خاص، که به تکبیر آغاز و به سلام ختم می گردد. حقیقت نماز توجه بنده به خداوندگار خویش و تجدید عهد بندگی و اظهار تسلیم و سرسپردگی در برابر قادر متعال است. نماز در همه شرایع و ادیان مقرر بوده، هرچند در کیفیت آن با هم اختلاف داشته اند(حسینی دشتی، ۱۳۷۶).

صلاه، واژه عربی نماز در قرآن ۱۰۲ بار و به هفت معنی و مفهوم به کار رفته است.

الف) وجه نخستین این که صلاه به معنی نماز است. چنان که خداوند در سوره بقره(۳) می فرماید و در سوره هود(۱۱۴) می فرماید : «ام الصلوه طرفی النهار و زلفاً من اللیل».

ب) معنی دوم صلاه در قرآن دعاست. چنان که در سوره توبه(۱۰۳) آمده است : «وصل علیهم ان صلواتک سکن لهم».

پ) وجه سوم صلاه درود و آفرین است، چنان که در سوره احزاب(۵۶) می خوانیم : «ان الله ملائکته یصلون علی النبی».

ت) وجه چهارم معنی صلاه آمرزش و رحمت است. در سوره بقره(۱۵۷) آمده است: «اولئک علیهم صلواه من ربهم و رحمه».

ث) معنی پنجم صلاه به معنی دین است. در سوره هود(۸۷) می فرماید : «قالوا یا شعیب اصلوتک تأمرک ان نترک ما یعبد آباءنا».

ج) وجه ششم به معنی کشت است. در سوره حج(۴۰) آمده است : «لهدمت صوامع و بیع و صلوات»

ح) معنی هفتم صلاه، قرآن خواندن است در نماز. در صوره بنی اسرائیل(۱۱۰) آمده است : «و لا تجهر بصلواتک»(شوکتی و آریان، ۱۳۸۹).

حقیقت نماز :

در قرآن کریم موکداً بر این تأکید شده است که نماز واقعی باید صاحبش را از فحشا و منکر بازدارد، آنجا که می فرماید : «انّ الصوه تَنهی عن الفحشاء و المنکر»[3] لذا نماز نمازگزار زمانی درست است که او را از بدیها و فسادها دور نگه دارد. امام جعفر صادق(ع) در حدیثی گرانقدر در همین زمینه می فرمایند : «من اَحب اَن یعلِم اَقُبِلَت صلاتُه اَم لم تُقْبل فَلینظُر هل منعته صلاتُه عن الفحشاء والمنکر؟ فبقدر ماضَعتْه قَبِلَت منه» هر کس دوست دارد بداند نمازش قبول شده یا نه، ببیند که آیا نمازش او را از گناه و زشتی باز داشته است یا نه؟ پس به هر قدر که نمازش او را از گناه باز داشته به همان اندازه نمازش قبول شده است. لذا ممکن است افراد زیادی در نماز باشند اما اینکه نماز کدامشان مقبول است یا نه، به تأثیر آن نماز در روح و کردار نمازگزار بستگی دارد(بحارالانوار، ج ۸۲). از امام حسن مجتبی(ع) نقل است که فرمودند : « قال: اِنّ الرّجلین یکونان فی صلاه واحده و بینهما مثل ما بین اسماء و الارض من فضل الثواب»؛ فرمود: چه بسا دو نفر در یک نماز هستند در حالی که میان ایشان در فضیلت ثواب، همچون فاصله آسمان و زمین است(فرهنگ  جامع سخنان امام حسن(ع)، ص ۴۹۲).

آثار نماز :

چنانچه انسان در نماز بتواند با مراقبه، قلب خود را متوجه خالق سازد، زمینه ای خواهد یافت تا در غیر نماز نیز از حصار تنگ و بسته خودخواهی، خودپرستی و خودشیفتگی آسوده و رها گردد و آنگاه شاهد رشد و بالندگی خویش باشد. همچنین می توان از جمله آثار نماز موارد زیر را ذکر نمو د: تقویت روح مردم گرایی، تنزیه وجدان اخلاقی، تثبیت عزت نفس، تبیین راه زندگی (شرفی،۱۳۷۹). نماز خواندن و انجام عبادت، برای نمازگزار آرامش روانی پدید می آورد و دل مؤمن را امنیت می بخشد، آنهایی که توفیق بیشتری در برگزاری نماز داشته اند، به آرامش بیشتری نیز دست یافته اند. یعنی آنهایی که علاوه بر انجام فرایض دینی، مبادرت به خواندن نوافل نیز نموده اند، در بررسی های موردی آرامش بیشتری را گزارش کرده اند. می توان برخی از نقش های نماز را اینگونه معرفی نمو د: عدم احساس گناه و یا کاهش آن، وحدت شخصیت و انسجام خانوادگی، افزایش اعتماد به نفس، بالا رفتن عزت نفس، معنا دادن به زندگانی، کاهش فشارهای (استرس های) روانی، درمان و یا کاهش افسردگی(علوی، ۱۳۸۵).

ادیب حاج باقری(۱۳۷۹) در تحقیق خود بیان داشته است که نماز صرف نظر از جنبه های عبادی، دارای آثار بسیار مثبت روحی است و اقامه صحیح آن اگر با حضور قلب و تفهیم باشد تاثیر بسزایی در کاستن و زدودن اضطراب و استرس روانی، هماهنگ کردن قوای روحی، انبساط خاطر، از میان بردن کبر و غرور، ایجاد انضباط، تمرکز حواس و حضور ذهن و ایجاد آرامش باطن و اطمینان قلب دارد. همچنین محتشمی پور و همکاران(۱۳۸۲) در تحقیق خود با عنوان «بررسی رابطه نماز با میزان افسردگی در دانشجویان دانشکده پیراپزشکی و بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد» به این نتیجه دست یافتند که میانگین نمره افسردگی در کسانی که نگرش مثبت به نماز داشته اند، آنها که هر روز نماز می خوانند، کسانی که نگرش آنها نسبت به خود فردی مذهبی است و کسانی که به اوقات نماز و انجام تکالبف دینی اهمیت می دهند، بطور معناداری پایین تر است.

در فقه، نماز یکی از ارکان مهم دین اسلام است(سجادی، ۱۳۶۳). زیرا نماز رمز پیوند خلق با خالق است و ارتباط مستمر انسان با خدا را تضمین می کند. نماز طبیب انسان است. نماز واقعی پیوند انسان را با خدا چنان محکم می کند که در برابر هر کار و هر برنامه، او را حاضر و ناظر و مراقب اعمال خویش می بیند(عزیزی، ۱۳۷۶). گرچه نماز یک ارتباط روحی و معنوی است و هدف از آن یاد خداست؛ اما اسلام خواسته این روح را در قالب یک سلسله برنامه های تربیتی پیاده کند و لذا شرایط زیادی را برای آن قرار داده است، شرط صحیح بودن نماز، شرایط قبولی و شرایط کمال(قرائتی، ۱۳۷۴).

نماز و گرایش جوانان به آن

در گرایش جوانان به نماز، سه عنصر اصلی خانه، مدرسه و رسانه های گروهی نقش اساسی و محوری دارند. عناصر و عوامل تاثیرگذارنده در محیط خانه و مدرسه و جامعه در القای یک ارزش معنوی و رسانیدن پیام و بیان روح نماز اگر عملا یکدیگر را نفی کنند و یا در برنامه ها و اظهار مطالب، هر کدام راه و هدفی متفاوت و مغایر با یکدیگر را بپیمایند، در ذهن فرد تناقض به وجود می آورند و پیام منجر به ایجاد انگیزه، شوق، اراده و عمل نمی شود. برای درمان آسیب اجتماعی نمازگریزی، کارهای مختلفی باید انجام شود. یکی از مهم ترین و محوری ترین راههای درمان آسیب اجتماعی نمازگریزی، همان شیوه ها و روش های تعلیم و تربیت اسلامی است که می تواند با دادن بینش و جهان بینی توحیدی، انسان آگاه، مؤمن، متعادل و پایبند به نماز تربیت نماید. براستی نیاز به روش و منش مناسب برای تربیت مذهبی و ترویج فرهنگ نماز در جامعه احساس می شو د. از جمله موارد زیر را می توان به عنوان عوامل درمان آسیب اجتماعی نمازگریزی معرفی نمو د: به کارگیری روش محبت، استفاده از روش الگویی، روش تذکر، نقل با نمایش قصه ها و خاطره های زیبا در ارتباط با اهمیت و عظمت نماز، احداث و زیباسازی مساجد و نمازخانه ها، ویژگی های شخصیتی و رفتاری(خوب) امام جماعت، بیان رمز و راز نماز و آثار آن، ترسیم چهره ای زیبا و جذاب از نمازگزاران(علوی، ۱۳۸۵).

حسینی و دلاوری(۱۳۷۱) پژوهشی را درباره علل عدم گرایش به نماز بر روی ۱۰۰۰ دانش آموز انجام داده و مهمترین علل عدم گرایش دانش آموزان به نماز را به شرح زیر بیان می دارد : تنبلی و سستی، عدم آگاهی و شناخت پیرامون فواید و آثار نماز، نماز خواندن را نمی دانند، عدم تاثیر نماز بر رفتار و اخلاق برخی نمازگزاران، احساس گناه و شرمساری از اعمال خویش و در پایان چون پدر و مادر و دوستان آنان به نماز اهمیت نمی دهند. همچنین گلیک و ظروفی(۱۳۷۰) به این نتیجه رسیدند که جنسیت، میزان تحصیلات، وضعیت اقتصادی و اجتماعی و کنترل از سوی والدین متغیرهای پیش بینی کننده برای تمایل به قامه نماز هستند. از سایر پژوهش ها می توان به پژوهش جهانیان(۱۳۷۶، به نقل از امام جمعه و حعفریان، ۱۳۷۸) در رابطه با عوامل جذب به نماز بر روی جوانان نشان می دهد که ۹۵/۰ از کسانی که به سوی نماز گزایش دارند، نماز را عامل آسایش روحی می دانند و از برقراری رابطه با خدا در نماز خشنودند.

حسن بیگلو (۱۳۷۲) نیز پژوهشی با عنوان «بررسی علل و عوامل درون مدرسه ای مؤثر بر جذب دانش آموزان به نماز» انجام داده است. در این پژوهش، اعتقاد و ایمان قلبی شخص در درجه اول و حضور کارکنان مدرسه در صفوف نماز جماعت در مرحله دوم اهمیت قرار گرفته است.

بحث و نتیجه گیری :

 نماز کمال فردیت انسان و شهود روحی و رویت عینیه در موارد اعیان موجوده روحانیه و جسمانیه و مناجات با پروردگار است و نیز در حدیث است که پیامبر گوید: روشنی چشم من در نماز است از برای آن که سبب مشاهده است و مشاهده محبوب، نور چشم محبوب است و این بدان معنی است که نماز، مناجات است.

تحقیقات نشان می دهد که در گرایش جوانان به نماز، سه عنصر اصلی خانه، مدرسه و رسانه های گروهی نقش اساسی و محوری دارند. از سایر عوامل می توان به کارگیری روش محبت، استفاده از روش الگویی، روش تذکر، نقل با نمایش قصه ها و خاطره های زیبا در ارتباط با اهمیت و عظمت نماز، احداث و زیباسازی مساجد و نمازخانه ها، ویژگی های شخصیتی و رفتاری(خوب) امام جماعت، بیان رمز و راز نماز و آثار آن، ترسیم چهره ای زیبا و جذاب از نمازگزاران اشاره نمود.

منابع و مأخذ :

۱-قرآن مجید، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، تهران، انتشارات اورست.
۲-ادیب حاج باقری، محسن، ۱۳۷۹، آثار مطلوب نمازدر بهداشت روان، طب و تزکیه، شماره ۳۹٫
۳-بشلیده، کیومرث و مکتبی، غلامحسین و تقی پور، منوچهر و شکرکن، حسین، ۱۳۸۲، بررسی عوامل موثر درون مدرسه ای جذب دانش آموزان مقطع متوسطه استان خوزستان به نماز، مجله علوم تربیتی و روانشناسی، شماره ۳ و ۴، سال دهم.
۴-تفلیسی، ابوالفضل،  1371، وجوه قرآن، به کوشش: مهدی محقق، چاپ چهارم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
۵-امام جمعه، سید محمدرضا و جعفری، پروین، ۱۳۷۸، نماز در آئینه پژوهش، تهران، نهمین اجلاس سراسری نماز.ژوهشکده تعلیم و تربیت وزارت آموزش و پرورش.

نگارنده: شهرام سلیمان زاده

[۱] . سوره روم، آیه ۳۰

[۲] . سوره ذاریات، آیه ۵۶

[۳] .  سوره عنکبوت، آیه